Nerwiak Mortona - a wysokie obcasy

Nerwiak Mortona - bolesny skutek noszenia butów na wysokim obcasie 

Po raz pierwszy choroba została zaobserwowana w 1835 roku przez anatoma F. Civininiego, choć dopiero dziesięć lat później dokładny opis neurologiczny stał się faktem dzięki Durlacherowi. Dalej wątek tej patologii stopy kontynuował lekarz T. G. Morton, od którego ta wzięła nazwę choć ten paradoksalnie mylił się co do dokładnych jej przyczyn . Mimo używanej często frazy choroba Mortona  (bardziej przystępna nazwą), częściej stosowaną jest nerwiak Mortona (z ang. Morton"s neuroma) lub metatarsalgia Mortona (z ang. Morton"s metatarsagli). Rzadziej używane są zwroty takie, jak neuralgia Mortona, nerwiak międzyśródstopny, nerwiak międzypalcowy, nerwiak podeszwowy czy zapalenie nerwu z użytymi wcześniej przymiotnikami. Oczywiście nazewnictwo zmieniało się w trakcie zdobywania dokładniejszych informacji odnośnie schorzenia i jak to bywało we wcześniejszych przypadkach, zakorzenione nazwy często nie nadążają za tymi zmianami. 

Nerwiak Mortona - ucisk nerwów stopy

Metatarsalgia Mortona czyli nerwiak Mortona powoduje nieprzyjemny i przeszywający ból śródstopia pojawiający się podczas chodzenia, a nasilający się w trakcie biegania, długiego stania oraz coraz częściej, szczególnie u kobiet od chodzenia w butach na wysokich obcasach. Nerwiaka Mortona wywołuje silny ból śródstopia. Przyczyną bólu w stopie jest ucisk nerwów przez więzadło poprzeczne. Leczenie choroby Mortona polega na dopasowaniu obuwia, rehabilitacji, na zabiegu operacyjnym. Na skutek przeciążenia stopy np. podczas długiego stania, biegania, skakania, chodzenia w źle dopasowanym i niewygodnym bądź twardym obuwiu lub na wysokich obcasach, może dość do ucisku więzadła poprzecznego na nerw podeszwowy wspólny palców lub nadmiernego rozciągnięcia tegoż nerwu i powstanie stanu zapalnego. 

W neuralgii Mortona dochodzi do wrzecionowatego rozdęcia nerwu podeszwowego. Do wystąpienia choroby Mortona częściej narażone są kobiety po 50 roku życia, osoby mające wysokie podbicie lub płaskostopie poprzeczne oraz osoby otyłe z powodu nadmiernej wagi i zbyt silnego nacisku na podeszwy stóp w czasie stania oraz chodzenia. Inną przyczyną pojawienia się metatarsalgii Mortona może być uraz tej okolicy stopy bądź występowanie ganglionu (galaretowatego guzka), który uciska na nerw. Takie same objawy bólowe mogą również pojawić się na skutek mikrozłamań spowodowanych przeciążeniem kostno-mięśniowym śródstopia, zwanych „stopą piechura”. 

Zastraszająco rośnie liczba pacjentów, u których zdiagnozowano nerwiaka Mortona. To bolesne i utrudniające normalne funkcjonowanie schorzenie najczęściej dotyka kobiety w średnim wieku i, jak sugerują naukowcy, jest efektem m.in. noszenia butów na obcasie wyższym niż 5 cm. W ciągu minionej dekady ponad dwukrotnie wzrosła liczba osób cierpiących na nerwiaka Mortona (inne nazwy to metatarsalgia Mortona, neuralgia Mortona, nerwiak podeszwowy). Specjaliści uważają, że to efekt noszenia nie tylko butów na wysokim obcasie, ale również źle dopasowanych zarówno za małych, jak i za dużych. Nerwiak Mortona to bolesne i uciążliwe schorzenie stóp. Ponad połowa pacjentów wymaga leczenia operacyjnego, by złagodzić objawy, które mogą prowadzić do całkowitej utraty czucia w palcach. Eksperci z brytyjskiej NSZ ostrzegają, że szczególnie narażone są kobiety noszące na co dzień buty na obcasach wyższych niż 5 cm, zwłaszcza z wąskimi noskami.

– Już dawno zauważyliśmy, że przypadłość dotyczy przede wszystkim kobiet w średnim wieku. Z naszych obserwacji wynika, że wysokie obcasy i obuwie nienaturalnie ciasno dopasowane, mimo że wygląda wspaniale, przyczynia się do tego przykrego problemu zdrowotnego – mówi ortopeda Andrew Craig z Bradford Teaching Hospitals Foundation Trust. – Z zadowoleniem stwierdzamy, że rośnie świadomość zagrożenia, jakim jest nerwiak Mortona, nie tylko dlatego, że utrata czucia w stopie może być objawem innej poważnej i zmieniającej życie choroby, jaką jest cukrzyca. 

Nerwiak Mortona to rodzaj guza, który tworzy się wzdłuż nerwu podeszwowego, zwykle między drugim i trzecim lub trzecim i czwartym palcem stopy. Wśród kobiet występuje osiem do 10 razy częściej niż wśród mężczyzn. Najczęściej jest to przypadłość pań w wieku 40–69 lat. Noszenie butów na wysokich obcasach sprawia, że kości palców uciskają nerwy, co zwiększa prawdopodobieństwo rozwoju choroby. Długotrwały ucisk zaś powoduje otaczanie nerwu przez tkankę łączną włóknistą i powstanie nerwiaka, który rozrasta się, wywołując coraz silniejszy ból w przestrzeniach międzypalcowych, z początku porównywalny do obecności kamyka w bucie, lecz z czasem pojawia się uczucie palenia, aż do wrażenia, że stąpa się po ostrzach noży. 

Badanie przeprowadzone w związku z rosnąca liczbą przypadków nerwiaka Mortona wykazało, że w 2014 roku leczenia szpitalnego wymagało cztery razy więcej kobiet niż mężczyzn cierpiących na to bolesne schorzenie. Raport zaprezentowano podczas sympozjum Królewskiego Kolegium Chirurgów w Edynburgu. Craig przeanalizował skuteczność dostępnych terapii, od wkładek do butów, przez zastrzyki sterydowe w stopę, po leczenie operacyjne. Okazało się, że 55 procent pacjentów wymagało leczenia operacyjnego nerwiaka, polegającego na usunięciu odpowiedniego nerwu podeszwowego między palcami, co wiąże się z utratą czucia w tej części stopy. Naukowcy od dawna ostrzegają przed zgubnymi skutkami noszenia butów na wysokich obcasach. Na początku 2015 roku badacze z Uniwersytetu Stanforda dowiedli, że takie obuwie może także wywoływać chorobę zwyrodnieniową stawów kolanowych. 

Podczas badania lekarz będzie próbował wyczuć palpacyjnie nieprawidłową strukturę lub szukał odgłosu ‘kliknięcia’ między kośćmi. Będzie uciskał przestrzenie pomiędzy palcami, żeby odtworzyć ból i poszuka modzeli lub cech złamania kości, które mogą być źródłem bólu. Badania zakresu ruchomości wykluczą zapalenie stawów. Zdjęcie rentgenowskie może być wymagane w celu wykluczenia złamania stresowego lub zapalenia stawów łączących palce ze stopą. 

Źle pomyślany trening biegowy 

Wszelkie własne źle skonstruowane plany treningowe biegania powodujące przetrenowanie stopy czy niemetodyczne włączanie środków treningowych skutkujące niedostateczną regeneracją potreningową, zły dobór butów, brak stretchingu (przeciągania stopy i palców) oraz nieodpowiednia technika biegu, a ponadto waga, wiek (grupa ryzyka między czwartą i szóstą dekadą) i płeć (u kobiet częściej znajdowano nerwiaki Mortona ) – to wszystko może skutkować zmniejszeniem pojemności obciążeniowej tkanek i powstanie tytułowej dysfunkcji. Tu rozwinąć należy wątek dotyczący techniki biegu, gdyż może przyczyniać się do powstawania zaburzeń funkcjonowania stopy i kontuzji. Modna ostatnimi czasy technika biegania na przodostopiu (używa się też frazy „ze śródstopia” - jednak na sklepieniu biegać raczej nie można), zdecydowanie bardziej obciąża całą strukturę przednią stopy. Przy stosowaniu tej techniki biegu, skądinąd mającej swoje pozytywne walory, należy mieć świadomość większego ryzyka pewnych kontuzji przeciążeniowych m.in. właśnie metatarsalgii Mortona. 

Na początku kluczowym działaniem jest wyeliminowanie powtarzalnego mechanizmu urazu. Tu najpierw należy rozpocząć od zmniejszenia obciążeń treningowych, a w przypadku biegania bardziej na przodostopiu wrócić w kierunku biegania z pięty. Zmniejszenie kilometrażu, intensywności, wyeliminowanie pewnych środków treningowych w tym zbyt twardego podłoża na którym biegamy czy zmiana techniki zdecydowanie zmniejszy napięcie w przeciążonym segmencie co może poskutkować cofaniem się objawów. Jeśli to nie pomoże warto rozważyć dalsze zmniejszanie parametrów treningowych, trening zastępczy (dyscypliny nie obciążające głów kości śródstopia) czy zupełne zaprzestanie aktywności fizycznej obciążającej stopy. Oczywiście w życiu codziennym powinno się również unikać zbędnego stania czy chodzenia oraz czynności powodujących ból w stopie. Jeśli pracujemy całą dniówkę chodząc lub stojąc, a potem jeszcze biegamy, to z czegoś trzeba zrezygnować, ćwiczyć więcej w pozycji leżącej niż stojącej. Lepsze będzie pływanie albo ćwiczenia gimnastyczne w pozycji leżącej jak w asanach z jogi. 

Metatarsalgia Mortona (nerwiak Mortona)

To niezwykle dokuczliwe schorzenie stóp opisał pierwszy raz w 1835 roku Filippo Civinini. Ale nazwa choroby pochodzi od nazwiska Williama Thomasa Mortona, który badał schorzenie szczegółowo, ale nie dotarł do sedna przyczyn. Choroba doczekała się wielu nazw - nerwiak Mortona, metatarsalgia Mortona, neuralgia Mortona, nerwiak międzyśródstopny, nerwiak międzypalcowy, nerwiak podeszwowy. Najczęściej jednak używa się określenia nerwiak Mortona. Nerwiak Mortona występuje częściej u kobiet niż u mężczyzn. Cierpiący z tego powodu ludzie porównują schorzenie do sytuacji, gdy w bucie tkwi kamyk i przy każdym stąpnięciu daje o sobie znać. Częstotliwość zachorowań na metatarsalgię Mortona jest nieznana, ale przyjęto, że wśród osób odczuwających ból w stopach około 9 procent ma nerwiaka. Niektórzy specjaliści uważają, że prawdziwy nerwiak Mortona zdarza się bardzo rzadko. Częściej zaś przyczyną dolegliwości bólowych są zmiany zwyrodnieniowe lub tez stan zapalny. Podobne do objawów nerwiaka daje również ganglion, czyli guzek wypełniony galaretowatą treścią, który uciska na nerw.

Nerwiak Mortona

Nerwiak Mortona to rodzaj guza, który tworzy się wzdłuż nerwu podeszwowego. Może mieć związek z wrodzonymi defektami w budowie stopy, np. płaskostopiem, zbyt wysokim łukiem stopy, skróceniem pierwszej kości śródstopia lub te ze zrośniętymi palcami. Chorobie sprzyjają również wszelkie urazy stopy. Inną przyczyną jest noszenie źle dopasowanych butów, zarówno tych za małych, jak i za dużych. W ciasnych butach odruchowo podkurczamy palce, a za duże przytrzymujemy, aby nie spadały ze stopy. Często mają o także kobiety noszące na co dzień buty na bardzo wysokich obcasach i z wąskimi noskami. Szczególnie narażeni na jego powstanie są biegacze, którzy uprawiają swoją dyscyplinę wielokrotnie i powtarzalnie drażnią głowy kości śródstopia. Nerwiak może powstać także wtedy, gdy z powodu urazu lub operacji (np. stopy, stawu kolanowego lub biodrowego) nierównomiernie obciążamy kończyny. Nerwiak Mortona rozwija się zazwyczaj między trzecim a czwartym palcem stopy. Gdy nerwy stopy są nieustannie uciskane rozpoczyna się proces ich grubienia. Rozwija się stan zapalny, który prowadzi do ukształtowania się guza. 

Ból towarzyszący uciśnięciu stopy między trzecim i czwartym palcem zwykle świadczy o obecności nerwiaka Mortona. Aby jednak mieć pewność co do diagnozy lekarz kieruje pacjenta na USG lub rezonans magnetyczny stopy, aby wykluczyć inne schorzenia. Niektórzy autorzy uważają, że korzystniejszym i dającym obraz bliższy prawdy jest prześwietlenie stopy. Pozwala bowiem rozróżnić nerwiaka Mortona od innych częstych schorzeń stóp, np. tłuszczaka, chrzęstniaka, zmian niedokrwiennych i cukrzycowych, czy wreszcie zmian charakterystycznych dla reumatoidalnego zapalenia stawów. Objawem nerwiaka Mortona jest ból stopy podczas chodzenia lub uciskania miejsca między trzecim w czwartym palcem. Ból czasem jest bardzo nasilony i znacznie utrudnia poruszanie się. Często występuje również uczucie palenia i mrowienia. W miarę jak nerwiak się rozrasta, nasila się także stan zapalny. Ból jest wtedy stały i promieniuje od śródstopia do czubków palców. Zdarzają się też bolesne kurcze w przedniej części stopy. 

Ulgę przynoszą leki przeciwzapalne zalecone przez lekarza, rezygnacja z wysokich obcasów i wąskich nosków oraz noszenie wkładek przywracających stopie naturalne położenie kości. Wygodne buty z szerokim noskiem i niewysokim obcasem, na elastycznej i prawidłowo wyprofilowanej podeszwie dadzą ulgę podczas chodzenia, ale zwykle nie zlikwidują samej dolegliwości. Znaczna ulgę przyniosą także zabiegi fizykoterapii, a zwłaszcza ultradźwięki, Laser, Terapuls. Najskuteczniejszą są iniekcje ze steroidów. W skrajnych przypadkach, gdy ból nasila się i zawiodą inne metody leczenia nerwiaka, konieczna bywa operacja, jednak dotyczy to coraz większej liczby pacjentów. Polega ona na odbarczeniu nerwiaka, czyli usunięciu odpowiedniego nerwu podeszwowego wspólnego palców, usunięcia odpowiedniego nerwu podeszwowego wspólnego palców. Czasem po zabiegu powstaje blizna, która uciska na przylegające do niej nerwy. W takich sytuacjach mówi się o odrastaniu nerwiaka. Osoby cierpiące z powodu nerwiaka nie powinny zapominać o masażu stóp. Po każdym zdjęciu obuwia lub dłuższym chodzeniu warto pozginać dłonią palce, rozmasować środkową część stopy. Dużo ćwiczyć i masować stopy, bo to przynosi ulgę. 

Najczęstsze objawy neuralgii Mortona

- Neuralgia Mortona najczęściej dotyczy przestrzeni między II a III oraz III a IV palcem stopy.

- Jednym z objawów nerwiaka Mortona jest ból zlokalizowany na wysokości głów kości śródstopia, od strony podeszwowej, blisko palców.

- Ból w śródstopiu nasila się w trakcie obciążania stopy, zgięcia podeszwowego palców (obciągnięcia stopy) oraz podczas noszenia obuwia na wysokim obcasie lub z wąskim noskiem.

- Ból stopy maleje lub ustępuje po odpoczynku.

- Ból w śródstopiu opisywany jest jako palący, promieniujący do palców, podobny do uczucia porażenia prądem, może powodować drętwienie i skurcze w przedniej części stopy.

- Dolegliwości te często uniemożliwiają pełne obciążenie stopy.

- Chorzy by uniknąć bólu w stopie zaczynają chodzić na bocznych krawędziach stopy, w celu uniknięcia bólu. 

- Biegacze mogą odczuwać ból podczas odpychania się od bloczków startowych.  

- Buty na wysokich obcasach, które ustawiają stopy w podobnej pozycji jak biegacz na bloczku startowym, także mogą pogarszać przebieg schorzenia. 

- Ciasne, wąskie buty również nasilają objawy,  poprzez zgniatanie kości palców i uciskanie nerwów. 

- Ból nocny stóp występuje rzadko. 

- W fazie chronicznej ból może ustępować dłużej, choć z reguły wystarczy zdjąć obuwie, pozginać palce i rozmasowywać obolałą część stopy, by ten natychmiast zaginął. 

Bólu śródstopia nie należy lekceważyć, gdyż wymusza on zaburzony wzorzec chodu, który przekłada się na funkcjonowanie innych stawów ciała i może spowodować ból kolan, ból bioder, a nawet kręgosłupa, szyi i głowy. Przede wszystkim należy udać się do lekarza specjalisty ortopedy lub podologa. Wykona on dokładne badanie stopy (m.in. test Muldera), w razie wątpliwości zleci badanie RTG aby wykluczyć złamanie lub zwichnięcie stawów stopy i ocenić prawidłowość ustawienia kości śródstopia. W celu zbadania tkanek miękkich zalecane jest wykonanie USG lub rezonansu magnetycznego MRI. 

Leczenie człowieka z choroby Mortona

Początkowo leczenie nerwiaka Mortona jest nieoperacyjne. Należy zadbać o zmianę obuwia na wygodne, na płaskim obcasie, miękkie, elastyczne i nieściskające stopy. Przede wszystkim zalecany jest odpoczynek np. w pozycji leżącej z nogami uniesionymi wysoko oraz unikanie nadmiernego obciążania stóp. Na bolące miejsca warto przyłożyć kilka razy w ciągu dnia okłady z lodu oraz smarować maściami przeciwzapalnymi, zawierającymi np. meloksykam. Zalecane jest wykonanie przez fizjoterapeutę ortotyka indywidualnie dobranych wkładek do butów. Nie jest to leczenie tanie (kosztuje od 300zł do 500zł), ale dobrze wykonane wkładki są w stanie przywrócić prawidłowe obciażenie stopy i znieść dolegliwości bólowe wywołane neuralgią Mortona. Leczeniem objawowym choroby Mortona stosowanym przez lekarzy jest wykonanie blokady, czyli wstrzyknięcie pod kontrolą USG leku sterydowego bezpośrednio w miejsce podrażnionego stanem zapalnym nerwu. Inną, mniej powszechną metodą, jest podanie w ten sam sposób roztworu alkoholowego, który trwale uszkadza nerw. Nerwiaki są łagodnymi nowotworami, wywodzącymi się z tkanki nerwowej, jednak nie są złośliwe, ale profilaktycznie można wdrożyć psychoterapię antynowotworową oraz metafizyczne leczenie nóg oraz stóp i palców stóp (zmniejszenie lęków o przyszłość swoją i/lub rodziny, zmniejszenie obaw w drobnych kwestiach codzienności).

Różne rodzaje dolegliwości bólowych stóp

W chorobie Mortona zalecana jest również rehabilitacja polegająca na uzyskaniu pełnej ruchomości przodostopia poprzez wykonywanie masażu tkanek i terapii manualnej oraz zastosowaniu funkcjonalnego tapingu powięziowego (oklepywanie jako masaż powięziowy). Niestety w 55%-80% przypadków neuralgia Mortona musi w końcu być leczona operacyjnie. Zabieg polega na usunięciu zgrubiałych tkanek, często połączona z resekcją fragmentu nerwu. Zdarza się jednak, że po operacji dolegliwości mogą powrócić. Zalecana jest rehabilitacja polegająca na rozmiękczeniu blizny pooperacyjnej i masażu tkanek stopy oraz zmiana obuwia na wygodne i elastyczne o dobrze wyścielonej podeszwie. wszelkie terapie zachowawcze dla uniknięcia operacji należy robić jak najwcześniej już przy pierwszych dolegliwościach i bardzo porządnie, należy dbać o stopy, odchudzić się jeśli waga jest zbyt duża, unikać butów z wysokimi obcasami, nosić fachowo dobrane wkładki ortopedyczne, nie przeciążać nóg, ale dbać o optymalny ruch dla zoptymalizowania wagi (można ćwiczyć jogę intensywnie z pozycji leżącej - śawasana). Nelży regularnie moczyć nogi w leczniczych ziołach poprawiających funkcjonowanie nóg. 

Początkowe leczenie jest zachowawcze i względnie proste, należy raczej do naturoterapii. Może zawierać jedną lub więcej poniższych metod:

* Zmiana obuwia: Unikaj wysokich obcasów i ciasnych butów, noś szerokie obuwie z niskimi obcasami i miękką podeszwą. To umożliwi kościom równomierne rozłożenie się i zmniejszy ucisk na nerwy, umożliwiając wyleczenie.

* Ortezy: Dopasowane wkładki i poduszeczki do obuwia także pomagają zmniejszyć podrażnienia, dzięki uniesieniu i równomiernemu rozłożeniu kości, co zmniejsza ucisk na nerwy. 

* Zastrzyk: Jedna lub więcej iniekcji kortykosteroidów może zmniejszyć opuchliznę i stan zapalny nerwów, przynosząc ulgę. Można korzystać także z masaży leczniczych oraz zabiegów z moczeniem nóg w odpowiednio dobranych przez fitoterapeutę ziołach. 

Badania wykazały, że skojarzone stosowanie luźniejszych, wygodniejszych butów, niesteroidowych leków przeciwzapalnych, wykonywanych na zamówienie ortez i zastrzyków z kortykosteroidów przynosi ulgę u ponad 80% osób cierpiących na nerwiaka Mortona. Jeżeli terapia zachowawcza nie uwolni Cię od objawów, ortopeda przedyskutuje z dostępne możliwości leczenia chirurgicznego. Operacja może polegać na wycięciu niewielkiej części nerwu lub uwolnieniu tkanek wokół nerwu, ale rekonwalescencja zazwyczaj nie trwa długo. Dla chronicznych przypadków choroby Mortona nie reagujących na leczenie tradycyjne jedyną, ostatnią deską ratunku jest operacja chirurgiczna. Tu wariantów jest mnóstwo, począwszy od zwykłego wycięcia (neurektomia), zniszczenia nerwu (neuroliza) czy mechanicznego rozluźnienia tkanek wokół nerwu. 

Jedną z ostatnich, a naszym zdaniem najważniejszych procedur postępowania tradycyjnego (co ciekawe wymienianą tylko u niektórych autorów medycznych) jest wszechstronna rehabilitacja, ćwiczenie mięśni stopy. Właśnie to ona, przy pierwotnym zmniejszeniu objawów, pozwala później zniwelować je do zera i wyeliminować późniejsze nawracanie się kontuzji. Ćwiczenia wzmacniające sklepienie poprzeczne stopy wraz z rozciągającymi powinny być nieodłącznym elementem okresu przygotowawczego każdego biegacza. Pamiętajmy, że przy braku odpowiedniej wiedzy na temat planu naprawczego warto skorzystać z wykwalifikowanego specjalisty, który dodatkowo może zastosować masaż, ultradźwięki jak i pozostałe techniki zmniejszające napięcie czy poprawiające odżywienie dysfunkcyjnego obszaru. 

Porady przeciwko bólom nóg i stóp 

Wybrane domowe sposoby na zdrowe stopy - leczenie bólu nóg i profilaktyka...

Kiedy stopy już bolą - czas zrezygnować z wysokich obcasów

Podniesienie stóp do góry to najłatwiejsza i skuteczna metoda łagodzenia zmęczenia nóg, w tym stóp. Należy wygodnie usiąść lub położyć się, ułożyć stopy pod kątem 45% w stosunku do tułowia i poruszać palcami, aby poprawić krążenie krwi. 

Moczenie stóp w misce ciepłej słonej wody, następnie płukanie w chłodnej czystej wodzie, osuszanie i smarowanie żelem lub kremem nawilżającym jest sposobem stosowanym na bolące nogi od wieków. 

Zimne okłady doskonale odświeżają zmęczone nogi - zimno działa przeciwzapalnie i znieczulająco. Owija się kilka kostek lodu w ściereczkę i naciera nią przez kilka minut stopy do kostek, następnie osusza się nogi i przeciera nalewką z wiązu górskiego, wodą kolońską, alkoholem lub octem.

Terapia ciepło-zimno. Naprzemienna, gorąca i chłodna kąpiel stóp cieszy się sporą popularnością w wielu uzdrowiskach. Należy usiąść na brzegu wanny i przez kilka minut na przemian, trzymać stopy pod strumieniem umiarkowanie ciepłej i zimnej bieżącej wody, zawsze kończąc na chłodnej. Zmiana temperatur doskonale pobudza ukrwienie stóp. Przeciwwskazania to cukrzyca i problemy z krążeniem w nogach.

Modyfikacje terapii ciepło-zimno:

- przed polewaniem nóg gorącą i chłodną wodą, należy przez 5 minut moczyć stopy w ciepłej wodzie z dodatkiem 6 kropli olejku eukaliptusowego i 6 kropli olejku różanego; można zastosować także olejek jałowcowy i cytrynowy; 

- zamiast olejków eterycznych można także zastosować napar mięty i rumianku; napar z 4 torebek ziół na kubek wrzącej wody dodaje się do 4 litry gorącej wody; 

Delikatny masaż stóp jest wskazany szczególnie przed moczeniem nóg lub podczas zabiegu. Należy masować całe stopy: delikatny ucisk palców, okrężne ruchy masujące na podeszwach (spód stopy) i silne przesuwanie kciuka po łuku stopy. Suchy masaż podeszwy warto urozmaicić wykorzystując piłkę golfową, tenisową lub wałek do ciasta - wystarczy usiąść, położyć stopę na małej piłce lub wałku leżącym na ziemi i tak ruszać nogą, aby masować całą podeszwę. Inny skuteczny sposób masażu to włożenie do kapci garści suchej fasoli i spacery po domu. Oczywiście najwygodniejsze są specjalne masażery nóg. Masaż typu sokushindo czyli akupresura stóp ma dodatkowy czynnik leczniczy jakim jest oddziaływanie bioenergetyczne masażysty oraz terapia poprzez wrażliwe punkty akupresurowe. Można także skorzystać z serii zabiegów akupunktury. 

Ćwiczenia mięśni stóp i nóg przez cały dzień likwidują lekkie bóle i poprawiają ukrwienie. Wskazana jest następująca aktywność:

- trwające cały dzień uczucie napięcia i ucisku stóp - należy wykonać każdą stopą osobno, kilka silnych ruchów, a na koniec poruszać palcami w górę i dół; 

- wymóg długotrwałego stania - wskazane jest wykonywanie kilku kroków w miejscu, zmienianie pozycji i co jakiś czas opieranie jednej stopy na podwyższeniu lub stopniu, najlepiej stać na miękkim podłożu np. dywaniku lub gumowej macie; 

- zesztywnienie stóp - należy zdjąć buty, usiąść na krześle, wyciągnąć nogi do przodu, wykonać okrężne ruchy stopami poczynając od kostek - 10x w jednym i 10x w przeciwnym kierunku, opuścić palce nóg jak najniżej w dół a później unieść jak najwyżej w górę, całe ćwiczenie trzeba powtórzyć 10x, na koniec należy złapać palce stóp dłońmi i delikatnie odginać je w górę i w dół; 

- ćwiczenie wzmacniające mięśnie nóg polega na podnoszeniu z ziemi palcami stóp rozsypanych ołówków lub kredek, kamyków, kostek do gry, etc; 

Obuwie z grubymi i miękko-sprężystymi podeszwami lepiej amortyzuje uderzenia o ziemię, co chroni stopy przed nierównościami i twardym podłożem. Jeśli ogólny stan obuwia jest zadowalający, a jedynie podeszwy uległy wytarciu, warto do buta włożyć nową wkładkę korygującą. Zużyte i cienkie oraz bardzo twarde podeszwy nie spełniają swojej ochronnej funkcji, co dotyczy szczególnie pracowników biurowych, dlatego po wyjściu z biura najlepiej od razu włożyć wygodniejsze buty. 

Wysokie obcasy wywołują stałe napięcie mięśni łydek oraz silne przesuwanie się stopy do przodu (silny ucisk i ból), co nie sprzyja zdrowiu stóp i daje zwiększony nacisk na nerwy przedniej części stopy. Najlepszym rozwiązaniem jest okresowa zmiana w ciągu dnia niewygodnego obuwia na płaskie, rzadkie noszenie butów na wysokim obcasie. Zdarzają się osoby, które z powodu nawracania dolegliwości muszą trwale zrezygnować z noszenia butów na wysokim obcasie. 

Rozciąganie starych butów może być pomocne, gdy po włożeniu nowej wkładki okażą się one za ciasne. Należy wypełnić skarpetkę piaskiem, umieścić ją w bucie, owinąć całego buta wilgotną szmatką i zostawić na dobę do wyschnięcia. 

Pomocne bywa chodzie boso po trawie i piasku, przynajmniej pół godziny dziennie, a dawniej stosowano spokojny spacer po świeżej porannej rosie, a wieczorem moczenie nóg w osolonej wodzie lub ziołach (pomaga nawet odwar z siana czyli traw i ziół polnych) przynajmniej przez 20-30 minut. 

LINKI 

Masaże stóp - kursy sokushindo (profesjonalnej refleksoterapii stóp): 

http://uzdrowiciele.blogspot.com/p/sokushindo.html 

Wprowadzenie do terapii metafizycznej - psychoterapia energetyczna: 

http://uzdrowiciele.blogspot.com/p/leczenie-metafizyczne.html

Uzdrawianie - warsztaty i treningi: 

https://uzdrowiciele.blogspot.com/p/treningi-warsztaty.html